BÀI 2. SỰ XÁC LẬP VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN
Trang bìa
Trang bìa
Ảnh
BÀI 2 : SỰ XÁC LẬP VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN
Mục tiêu bài học
Mục tiêu bài học
Ảnh
Mục tiêu bài học
• Trình bày được sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ. • Trình bày được quá trình mở rộng xâm lược thuộc địa và phát triển của chủ nghĩa tư bản. • Trình bày được sự phát triển của chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền. • Nêu được khái niệm chủ nghĩa tư bản hiện đại, tiềm năng và thách thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại. • Có nhận thức đúng đắn về tiềm năng và hạn chế của chủ nghĩa tư bản hiện đại. Vận dụng được những hiểu biết về lịch sử chủ nghĩa tư bản để giải thích những vấn đề thời sự của xã hội tư bản hiện nay.
1. Sự xác lập chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ
Sơ đồ
Ở châu Âu, sau Cách mạng tư sản Anh và đặc biệt là Cách mạng tư sản Pháp, chủ nghĩa tư bản từng bước được xác lập. Chiến tranh giành độc lập của 13 thuộc địa Anh ở Bắc Mỹ cuối thế kỉ XVIII đánh dấu sự mở rộng của chủ nghĩa tư bản ở ngoài châu Âu.
Ảnh
Hình 2. Sơ đồ sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ
Sự xác lập
Hình 3. Lễ đăng quang Hoàng đế nước Đức thống nhất (1 – 1871) tại Cung điện Véc-xai (Pháp)
Ảnh
- Từ thập kỉ 60 của thế kỉ XVIII, cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ Anh, sau đó lan ra các nước Pháp, Đức,... đã tạo ra những chuyển biến to lớn về kinh tế – xã hội, làm thay đổi bộ mặt của các nước này và khẳng định sự thắng lợi của chủ nghĩa tư bản. - Trong thập kỉ 60 – 70 của thế kỉ XIX, các cuộc cách mạng tư sản tiếp diễn dưới những hình thức khác nhau và giành được thắng lợi (như cuộc đấu tranh thống nhất I-ta-li-a, thống nhất Đức,...), dẫn đến sự xác lập chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ.
Câu hỏi
Hình vẽ
Hình vẽ
?
Trình bày sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ.
- Nửa sau thế kỉ XVII: Chủ nghĩa tư bản được xác lập ở Hà Lan, Anh. - Từ thập kỉ 60 của thế kỉ XVIII, cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ Anh, sau đó lan ra các nước Pháp, Đức,... => những chuyển biến to lớn về kinh tế - xã hội. - Cuối thế kỉ XVIII: Chủ nghĩa tư bản được mở rộng ra ngoài phạm vi châu Âu (Bắc Mỹ) và xác lập ở Pháp. - Trong thập kỉ 60 - 70 của thế kỉ XIX, các cuộc cách mạng tư sản tiếp diễn dưới những hình thức khác nhau và giành được thắng lợi => Chủ nghĩa tư bản được xác lập ở I-ta-li-a, Đức,...
2. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản
a) Chủ nghĩa đế quốc và quá trình xâm lược thuộc địa
a) Chủ nghĩa đế quốc và quá trình xâm lược thuộc địa
2. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản
- Sự phát triển nhanh chóng của chủ nghĩa tư bản kéo theo nhu cầu ngày càng cao về nguyên liệu và nhân công, dẫn tới việc tăng cường chính sách xâm lược, mở rộng thuộc địa. Cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX, các nước tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa. - Chủ nghĩa đế quốc là hệ quả trực tiếp của quá trình xâm lược thuộc địa nhằm tìm kiếm thị trường, thu lợi nhuận và đầu tư tư bản ở nước ngoài
Tư liệu 1
Tư liệu: “Điều quan trọng là chủ nghĩa tư bản không thể tồn tại và phát triển được nếu không thường xuyên mở rộng phạm vi thống trị của nó, không khai phá những xứ sở mới và không lôi cuốn các xứ sở không phải tư bản chủ nghĩa vào cơn lốc kinh tế thế giới. (Lê-nin: Toàn tập, Tập 3, NXB Chính trị quốc gia, 2005, tr. 751)
- Trong quá trình xâm lược thuộc địa, các nước đế quốc đã thiết lập hệ thống thuộc địa ở châu Á, châu Phi và khu vực Mỹ La-tinh. - Trong số các nước đế quốc, nước Anh được mệnh danh là “đế quốc mà Mặt Trời không bao giờ lặn”. Đến năm 1914, thuộc địa của Anh đã rộng tới 33 triệu km2 với 400 triệu người, chiếm 1/4 diện tích và 1/4 dân số thế giới, gấp 12 lần thuộc địa của Đức và 3 lần thuộc địa của Pháp.
Câu hỏi
Hình vẽ
Hình vẽ
Trình bày quá trình mở rộng xâm lược thuộc địa của chủ nghĩa tư bản
?
- Sự phát triển nhanh chóng của chủ nghĩa tư bản kéo theo nhu cầu ngày càng cao về nguyên liệu và nhân công => các nước tư bản tăng cường chính sách xâm lược, mở rộng thuộc địa => Cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, các nước tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, thiết lập hệ thống thuộc địa ở châu Á, châu Phi và khu vực Mỹ La-tỉnh
b) Sự mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản
- Nửa đầu thế kỉ XIX, tại hàng loạt các thuộc địa của thực dân Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha ở khu vực Mỹ La-tinh đã bùng nổ phong trào đấu tranh giành độc lập, đưa đến sự thành lập các quốc gia tư sản.
Ảnh
Hình 4. Lược đồ thuộc địa của các nước tư bản châu Âu ở khu vực Mỹ La-tinh và năm các thuộc địa giành được độc lập
Sự mở rộng
- Ở châu Á, cuộc Duy tân Minh Trị bắt đầu từ năm 1868, đưa Nhật Bản từ nước phong kiến trở thành nước tư bản chủ nghĩa.
- Cuộc Duy tân Minh Trị gồm những cải cách các lĩnh vực: chính trị, kinh tế, quân sự, văn hoá, xã hội, giáo dục,... Cuộc cải cách đã đưa nền kinh tế Nhật Bản phát triển mạnh mẽ trong những năm cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, tránh nguy cơ bị xâm lược từ các cường quốc thực dân phương Tây; biến nước này thành một nước đế quốc chủ nghĩa, gắn với cuộc xâm lược thuộc địa ở khu vực Đông Bắc Á.
- Cuộc Duy tân Minh Trị bao gồm những cải cách trên các lĩnh vực: chính trị, kinh tế, quân sự, văn hoá, xã hội, giáo dục,... Cuộc cải cách đã đưa nền kinh tế Nhật Bản phát triển mạnh mẽ trong những năm cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, giúp Nhật Bản tránh được nguy cơ bị xâm lược từ các cường quốc thực dân phương Tây; biến nước này thành một nước đế quốc chủ nghĩa, gắn với cuộc xâm lược thuộc địa ở khu vực Đông Bắc Á.
Sự phát triển
- Ở Trung Quốc, Cách mạng Tân Hợi (1911) do những trí thức cấp tiến và tiểu tư sản lãnh đạo đã lật đổ triều đại Mãn Thanh, chấm dứt chế độ quân chủ chuyên chế tồn tại lâu đời ở Trung Quốc. Mặc dù cuộc cách mạng này không thực sự thủ tiêu giai cấp địa chủ phong kiến nhưng đã mở đường cho chủ nghĩa tư bản phát triển ở quốc gia rộng lớn và đông dân nhất châu Á. - Trong những năm cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, cùng với việc các nước đế quốc đẩy mạnh xâm lược thuộc địa, chủ nghĩa tư bản đã mở rộng phạm vi ảnh hưởng trên toàn thế giới.
Luợc đồ
Ảnh
Hình 6. Lược đồ các đế quốc và thuộc địa đầu thế kỉ XX
Câu hỏi
Hình vẽ
Hình vẽ
?
Trình bày sự mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX.
Nửa đầu thế kỉ XIX, hàng loạt các thuộc địa của thực dân Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha ở khu vực Mỹ La-tinh đã bùng nổ phong trào đấu tranh giành độc lập => thành lập các quốc gia tư sản. Ở châu Á: + Sau cuộc Duy Tân Minh Trị (1868), Nhật Bản trở thành nước tư bản chủ nghĩa. + Cách mạng Tân Hợi (1911) mở đường cho chủ nghĩa tư bản phát triển ở Trung Quốc,
Câu hỏi
Hình vẽ
Hình vẽ
?
Em có nhận xét gì về tốc độ mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX?
Trong những năm cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, chủ nghĩa tư bản đã phát triển nhanh chóng và mở rộng phạm vi ảnh hưởng trên toàn thế giới.
c) Chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền
c) Chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền
- Thời kì xác lập chủ nghĩa tư bản là thời kì tự do cạnh tranh của chủ nghĩa tư bản. Cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn độc quyền. - Trong khoảng 3 thập kỉ (cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX), việc sử dụng những nguồn năng lượng mới cùng nhiều thành tựu khoa học – kĩ thuật đã thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa. - Cùng với sự phát triển kinh tế, quá trình cạnh tranh gay gắt làm cho các xí nghiệp vừa và nhỏ bị phá sản, dẫn đến sự xuất hiện những xí nghiệp khổng lồ và các tổ chức độc quyền
Tổ chức độc quyền
- Tổ chức độc quyền là sự liên minh giữa các nhà tư bản lớn để tập trung vào tay mình phần lớn việc sản xuất hoặc tiêu thụ một số hàng hoá nhằm thu lợi nhuận cao. Các hình thức tiêu biểu của tổ chức độc quyền là các-ten, xanh-đi-ca ở Đức và Pháp, tơ-rớt ở Mỹ. - Sự phát triển của các tổ chức độc quyền tạo ra cơ sở cho bước chuyển của chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền. Trong giai đoạn này, các tổ chức tư bản độc quyền đã chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.
Ảnh
Hình 7. Tranh biếm hoạ về một công ti độc quyền dầu mỏ ở Mỹ (1904)
Câu hỏi 1
Hình vẽ
Hình vẽ
Khai thác Hình 7 và thông tin trong mục, cho biết quyền lực của các tổ chức độc quyền được thể hiện như thế nào?
?
- Các tổ chức độc quyền có khả năng chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế, các nhà tư bản liên minh với nhau để thâu tóm phần lớn việc sản xuất hoặc tiêu thụ một số hàng hóa nhằm thu lợi nhuận cao, khống chế cuộc sống của người dân.
Câu hỏi 2
Hình vẽ
Hình vẽ
Trình bày sự phát triển của chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền
?
- Thời kì xác lập chủ nghĩa tư bản là thời kì tự do cạnh tranh, cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, sự phát triển kinh tế và quá trình cạnh tranh gay gắt đã làm các xí nghiệp vừa và nhỏ bị phá sản => Xuất hiện những xí nghiệp khổng lồ và các tổ chức độc quyền => chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn độc quyền. - Trong giai đoạn này, các tổ chức độc quyền chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.
3. Chủ nghĩa tư bản hiện đại
a) Khái niệm chủ nghĩa tư bản hiện đại
a) Khái niệm chủ nghĩa tư bản hiện đại
- Chủ nghĩa tư bản hiện đại là thuật ngữ dùng để chỉ một giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay với những biểu hiện mới, tiêu biểu là sự kết hợp giữa sức mạnh kinh tế của các tổ chức độc quyền tư nhân với sức mạnh chính trị của nhà nước tư sản. - Chủ nghĩa tư bản hiện đại có sức sản xuất phát triển cao trên cơ sở những thành tựu của cách mạng khoa học – công nghệ, có lực lượng lao động đáp ứng sự phát triển nhảy vọt của nền sản xuất, đồng thời không ngừng điều chỉnh để tồn tại và phát triển trong bối cảnh mới.
Câu hỏi
Hình vẽ
Nêu khái niệm chủ nghĩa tư bản hiện đại
Hình vẽ
?
Chủ nghĩa tư bản hiện đại là thuật ngữ dùng để chỉ một giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay với những biểu hiện mới, tiêu biểu là sự kết hợp giữa sức mạnh kinh tế của các tổ chức độc quyền tư nhân với sức mạnh chính trị của nhà nước tư sản.
b) Tiềm năng và thách thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại
b) Tiềm năng và thách thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại
• Tiềm năng Tiềm năng của chủ nghĩa tư bản hiện đại được biểu hiện cụ thể trên các lĩnh vực như: kinh tế, khoa học – công nghệ, kinh nghiệm quản lí, khả năng tự điều chỉnh để tồn tại và phát triển,... - Chủ nghĩa tư bản có ưu thế trong việc sử dụng những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để phát triển kinh tế. Các nước tư bản phát triển trở thành trung tâm kinh tế, tài chính, khoa học – công nghệ của thế giới, có quy mô nền kinh tế và thu nhập bình quân đầu người thuộc hàng cao nhất thế giời
Thách thức
• Thách thức - Chủ nghĩa tư bản hiện đại đang phải đối mặt với nhiều thách thức. - Thứ nhất, chủ nghĩa tư bản đang phải đối mặt và khó có thể giải quyết được những cuộc khủng hoảng kinh tế, tài chính mang tính toàn cầu.
Ảnh
Hình 8. Biểu tình chống biến đổi khí hậu ở Anh (2019)
- Từ cuộc khủng hoảng dầu mỏ năm 1973 đến nay, tuy các nước tư bản phát triển đã coi trọng tìm kiếm các nguồn năng lượng mới, xanh và sạch, tuy nhiên, sự phụ thuộc của các nước vào dầu mỏ vẫn rất lớn. Khủng hoảng năng lượng tiếp tục gây ra nhiều tác động tiêu cực đến các nước tư bản: lạm phát cao, ô nhiễm môi trường...
Khủng hoảng
- Thứ hai, chủ nghĩa tư bản đã và đang phải đối mặt và không thể giải quyết được những vấn đề chính trị, xã hội nan giải. - Tình trạng bất an trong xã hội Mỹ là điều đáng lo ngại cho người dân. Tội ác, bạo lực, tệ nạn xã hội thường xuyên xảy ra. Nạn phân biệt chủng tộc, nhất là sự đối xử bất công với người Mỹ gốc Phi vẫn diễn ra. Nhiều vụ xả súng xảy ra ở các trường học, trên đường phố gây thương vong cho nhiều nạn nhân, chủ yếu là trẻ em. - Thứ ba, chủ nghĩa tư bản không có khả năng giải quyết triệt để các mâu thuẫn xã hội. Sự chênh lệch giàu nghèo làm sâu sắc thêm tình trạng bất bình đẳng trong xã hổi
Phong trào
“Chiếm lấy phố Uôn” hay còn gọi là phong trào “99 chống lại 1” là một phong trào xuất hiện ở nước Mỹ vào đầu năm 2011. Tên của phong trào này nói lên rằng: 1% dân số Mỹ giàu có sở hữu tài sản quốc gia bằng số tài sản của 99% dân số. Phong trào đã lan sang nhiều nước tư bản chủ nghĩa.
Ảnh
Hình 9. Người biểu tình ở Niu Oóc (Mỹ) tham gia phong trào “Chiếm lấy phố Uôn” (2011)
Câu hỏi
Hình vẽ
Hình vẽ
Nêu tiềm năng và thách thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại
?
Tiềm năng: - Có ưu thế trong việc sử dụng những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 để phát triển kinh tế, trở thành trung tâm kinh tế, tài chính, khoa học - công nghệ của thế giới. - Quy mô kinh tế và thu nhập bình quân đầu người cao nhất thế giới. Thách thức: - Những cuộc khủng hoảng kinh tế, tài chính mang tính toàn cầu như các cuộc khủng hoảng năng lượng => lạm phát, ô nhiễm môi trường,... - Những vấn đề chính trị, xã hội nan giải như phân biệt chủng tộc, bạo lực,... Không giải quyết được triệt để mâu thuẫn xã hội ngày càng gia tăng; sự chênh lệch giàu nghèo làm sâu sắc thêm tình trạng bất bình đẳng trong xã hội.
Luyện tập và vận dụng
Bài 1
Bài tập trắc nghiệm
Cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu ở Anh vào thời gian nào?
Từ thập kỉ 50 của thế kỉ XVIÍ
Từ thập kỉ 60 của thế kỉ XVIÍ
Từ thập kỉ 70 của thế kỉ XVIÍ
Từ thập kỉ 80 của thế kỉ XVIÍ
Bài 2
Bài tập trắc nghiệm
Các nước tư bản dần chuyển sang đế quốc chủ nghĩa vào vào thời gian nào
Cuối thế kỉ XX- đầu thế kỉ XXI
Cuối thế kỉ XVI- đầu thế kỉ XVII
Đầu thế kỉ XV- đầu thế kỉ XVI
Cuối thế kỉ XIX- đầu thế kỉ XX