CHỦ ĐỀ 2. VĂN MINH CHÂU THỔ SÔNG HỒNG VÀ SÔNG CỬU LONG
Trang bìa
Trang bìa
Ảnh
Hình vẽ
CHỦ ĐỀ 2. VĂN MINH CHÂU THỔ SÔNG HỒNG VÀ SÔNG CỬU LONG
Mục tiêu bài học
Mục tiêu bài học (Mục tiêu bài học)
Ảnh
- Trình bày được những nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long thông qua việc tìm hiểu về văn minh các dòng sông. - Phân tích được những biểu hiện của biến đổi khí hậu ở hai vùng châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long. - Nếu được tác động của biến đổi khi hậu đối với sự phát triển kinh tế – xã hội ở châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long. - Đề xuất được ở mức độ đơn giản một số biện pháp ứng phó với biến đổi khi hậu liên quan đến vùng châu thổ của hai đồng bằng hiện đại.
Mở đầu
Mở đầu
Châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long có những nét đặc sắc về văn hoá. Đây cũng là những vùng chịu ảnh hưởng nhiều của biến đổi khí hậu. Vậy nét đặc sắc về văn hoá của châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long được biểu hiện như thế nào qua văn minh của các dòng sông này? Những biểu hiện của biến đổi khí hậu ở hai châu thổ này như thế nào? Tác động của biến đổi khí hậu đối với đòi sống và sản xuất ra sao? Người dân cần làm gì để ứng phó với biến đổi khí hậu?
Kiến thức mới
I. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng (I. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng)
I. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng
Văn minh châu thổ sông Hồng hình thành và phát triển trên châu thổ sông Hồng – tên gọi chung cho vùng đất được bồi đắp bởi hệ thống sông Hồng và sông Thái Bình. Từ xa xưa, người Việt đã cư trú dọc theo các con sông và định cư trong các làng, xóm. Văn minh châu thổ sông Hồng gắn liền với nền kinh tế nông nghiệp trồng lúa nước. Vì vậy, nền văn minh này còn được gọi là “văn minh lúa nước”. Tại châu thổ sông Hồng, trải qua hàng nghìn năm, cư dân đã tổ chức đắp đê trên quy mô lớn, đến thế kỉ XX đã có hơn 2 000 km đê ở khu vực này. Hệ thống đê điều trị thuỷ là một trong những thành tựu nổi bật của văn minh châu thổ sông Hồng. Nơi đây là địa bàn tập trung đông dân cư, đóng vai trò là trung tâm về chính trị, kinh tế, văn hoá của quốc gia trong nhiều thế kỉ.
Ảnh minh hoạ (I. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng)
Ảnh
Cộng đồng cư dân ở vùng châu thổ sông Hồng đã sáng tạo ra những nét đặc sắc về văn hoá. - Kết cấu làng – họ trong làng xóm: làng là đơn vị xã hội cơ sở của nông thôn Bắc Bộ. Quá trình chinh phục và định cư theo các dòng sông dẫn đến sự hình thành của làng xóm. Mỗi làng bao gồm một số xóm, mỗi xóm bao gồm nhiều gia đình sống quây quần trong một khu vực địa lí nhất định. Ngoài quan hệ hàng xóm, quan hệ huyết thống được bảo tồn và củng cố, tạo thành kết cấu vừa làng xóm vừa họ hàng.
Hình 2.1. Một đoạn đê sông Hồng tại huyện Vũ Thư (Thái Bình)
Tiếp (I. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng)
– Sự đa dạng của các loại hình tin ngưỡng, tôn giáo: tín ngưỡng của cư dân vùng châu thổ sông Hồng mang những nét đặc trưng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, như tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, thờ tổ nghề,... Tôn giáo phổ biến là Phật giáo, Đạo giáo. – Sự phong phủ của lễ hội và các loại hình diễn xướng dân gian truyền thống: lễ hội ở châu thổ sông Hồng rất đa dạng. Trong các dịp lễ hội, người dân thường tổ chức nhiều trò chơi dân gian như: đấu vật, đánh đu, đánh cờ người,... Cư dân nơi đây cũng là chủ nhân của những loại hình diễn xướng dân gian đặc sắc như: hát quan họ, hát chèo, hát chầu văn, múa rối nước,... Vùng châu thổ sông Hồng còn là nơi lưu giữ một kho tàng văn học dân gian phong phú với nhiều thể loại như thần thoại, truyền thuyết, ca dao, tục ngữ, truyện cười, truyện trạng,...
Câu hỏi (I. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng)
Ảnh
Dựa vào thông tin, tư liệu và quan sát các hình 2.1, 2.2, hãy: - Trình bày nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Hồng. - Vì sao văn minh châu thổ sông Hồng còn được gọi là "văn minh lúa nước"?
Em thảo luận cùng các bạn và hoàn thành bài.
II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long (II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long)
II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long
Văn minh châu thổ sông Cửu Long hình thành và phát triển trên vùng châu thổ sông Cửu Long. Nơi đây có hệ thống sông ngòi, kênh rạch dày đặc, bồi đắp phù sa tạo nên vùng đồng bằng rộng lớn, đất đai màu mỡ, tạo điều kiện thuận lợi để cư dân sinh sống và sản xuất. Hoạt động sản xuất chủ yếu của cư dân châu thổ sông Cửu Long là nông nghiệp trồng lúa nước trên quy mô lớn. Hệ thống sông Cửu Long tạo nên một mạng lưới giao thông đường thuỷ dày đặc, thuận tiện cho việc trao đổi, buôn bán giữa các vùng miền. Vì vậy, nền văn minh châu thổ sông Cửu Long còn được gọi là “văn minh sông nước”.
Tiếp (II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long)
Cộng đồng cư dân vùng châu thổ sông Cửu Long là sự hoà hợp của nhiều tộc người. Từ khoảng thế kỉ XVII, người Việt di cư từ Bắc Bộ, Trung Bộ vào khai phá đất hoang, sinh cơ lập nghiệp, quần cư thành làng, ấp.
Ảnh
Tiếp (II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long)
Điều kiện tự nhiên, cư dân và yếu tố lịch sử đã tạo cho khu vực châu thổ sông Cửu Long những nét văn hoá đặc sắc. – Văn hoá sông nước: Hoạt động của cư dân châu thổ sông Cửu Long gắn liền với sông nước. Họ sinh sống tập trung ở ven sông ngòi, kênh rạch, hình thành các thị trấn, thị tứ và hệ thống chợ nổi. Người dân tận dụng tối đa những vật liệu sẵn có trong môi trường sông nước như lá dừa nước, tràm để làm nhà ở. Phương tiện đi lại của cư dân chủ yếu là ghe, thuyền, xuồng.
Tiếp (II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long)
– Sự đa dạng của các loại hình tín ngưỡng, tôn giáo: Bên cạnh các tôn giáo từ bên ngoài du nhập như Phật giáo, Hồi giáo,... châu thổ sông Cửu Long còn là quê hương của đạo Cao Đài, Phật giáo Hoà Hảo,... Do cuộc sống gắn liền với sông nước, người dân xây dựng nhiều đình, chùa, miếu,... ở hai bên bờ sông. – Nơi hội tụ của các lễ hội, biểu diễn nghệ thuật độc đảo: Châu thổ sông Cửu Long là nơi có lễ hội phong phú, đặc sắc, tiêu biểu như: lễ cúng biển Mỹ Long, lễ Vu Lan thắng hội, lễ hội Chol-chnam Thmay,... Ngoài ra, người dân còn sáng tạo nhiều loại hình nghệ thuật biểu diễn như: đờn ca tài tử, cải lương,...
Câu hỏi (II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long)
Dựa vào thông tin, tư liệu, quan sát hình 2.4, hãy trình bày nét đặc sắc về văn hóa ở châu thổ sông Cửu Long.
+ Văn hoá sông nước: hoạt động của cư dân châu thổ sông Cửu Long gắn liền với sông nước. Họ sinh sống tập trung ở ven sông, kênh, rạch, hình thành các thị trấn, thị tứ và hệ thống chợ nổi. Người dân tận dụng tối đa những vật liệu sẵn có trong môi trường sông nước như lá dừa nước, tràm để làm nhà ở. Phương tiện đi lại của cư dân chủ yếu là ghe, thuyền, xuồng.
Trả lời (II. Nét đặc sắc về văn hoá ở châu thổ sông Cửu Long)
+ Sự đa dạng của các loại hình tin ngưỡng, tôn giáo: bên cạnh các tôn giáo từ bên ngoài du nhập như Phật giáo, Hồi giáo.... châu thổ sông Cửu Long còn là quê hương của đạo Cao Đài, đạo Hoà Hảo,... Do cuộc sống gắn liền với sông nước, người dân xây dựng nhiều đình, chùa, miếu,... ở hai bên bờ sông. + Nơi hội tụ của các lễ hội, biểu diễn nghệ thuật độc đáo: châu thổ sông Cửu Long là nơi có lễ hội phong phú, đặc sắc, tiêu biểu như lễ cúng biển Mỹ Long, lễ Vu Lan thắng hội, lễ hội Chol-chnam Thmay.... Ngoài ra, người dân còn sáng tạo nhiều loại hình nghệ thuật biểu diễn như đờn ca tài tử, cải lương....
III. Biến đổi khí hậu và biện pháp ứng phó với biến đổi khí hậu ở vùng châu thổ (1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu)
1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu
III. Biến đổi khí hậu và biện pháp ứng phó với biến đổi khí hậu ở vùng châu thổ
a) Châu thổ sông Hồng
- Nhiệt độ trung bình năm ở châu thổ sông Hồng có xu hướng tăng. Trong giai đoạn 1961 – 2018, nhiệt độ trung bình năm tăng từ 0,8 °C. Mức tăng nhiệt độ trung bình khác nhau giữa các tháng trong năm, trong đó từ tháng 9 đến tháng 11 tăng cao nhất (tăng 1,2 °C) và thấp nhất là từ tháng 6 đến tháng 8 (tăng 0,7 °C). Nhiệt độ tăng, nắng nóng kéo dài.
Bảng (1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu)
– Lượng mưa thay đổi, có sự khác nhau theo thời gian và cường độ. Lượng mưa trung bình năm ở châu thổ sông Hồng có xu thế giảm, số ngày mưa lớn tăng lên. Trong năm, lượng mưa giảm nhiều từ tháng 9 đến tháng 11 (giảm 27,1 %) và tăng nhiều từ tháng 12 đến tháng 2 (tăng 13,8 %).
Ảnh
Tiếp (1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu)
- Các hiện tượng thời tiết cực đoan có xu hướng gia tăng: Nắng nóng kéo dài, số ngày rét đậm, rét hại giảm. Số cơn bão và áp thấp nhiệt đới tăng. Mùa bão bắt đầu sớm hơn và kết thúc muộn hơn so với thời kì trước. Mưa lớn xảy ra bất thường hơn cả về thời gian và cường độ. - Mực nước biển dâng: Trong thời kì 1962 – 2018, mực nước biển ở châu thổ sông Hồng tăng trung bình khoảng từ 2,3 mm/năm (trạm Hòn Dấu, Hải Phòng) đến 6,5 mm/năm (trạm Cửa Ông, Quảng Ninh).
b) Châu thổ sông Cửu Long (1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu)
b) Châu thổ sông Cửu Long
– Gia tăng nhiệt độ: Nhiệt độ trung bình năm ở châu thổ sông Cửu Long tăng thêm 0,9 °C trong 58 năm (giai đoạn 1961 – 2018); trong đó, nhiệt độ tăng cao nhất từ tháng 9 đến tháng 2 (tăng 1,1 °C) và thấp nhất từ tháng 3 đến tháng 5 (tăng 0,8 °C). – Thay đổi về lượng mưa: Lượng mưa trung bình năm có xu hướng tăng ở châu thổ sông Cửu Long. Tuy nhiên, số ngày mưa lớn giảm. Lượng mưa trong các tháng đều tăng, trong đó tăng nhiều nhất từ tháng 12 đến tháng 2 (tăng 97,4 %). – Gia tăng các hiện tượng thời tiết cực đoan: Trong giai đoạn 1961 – 2018, số ngày nắng nóng tăng từ 0,2 ngày/thập kỉ đến 3,65 ngày/thập kỉ, số ngày hạn trong mùa khô thay đổi, có nhiều cơn bão đổ bộ vào và mưa lớn xảy ra bất thường hơn.
Tiếp (1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu)
Ảnh
- Mực nước biển dâng: Trong thời kì 1962 – 2018, mực nước biển ở châu thổ sông Cửu Long tăng khoảng 3,1 mm/năm (trạm Thổ Chu, Kiên Giang) đến 3,2 mm/năm (trạm Phú Quốc, Kiên Giang). Nước biển dâng, kết hợp nắng nóng, gây xâm nhập mặn sâu vào đất liền, triều cường gia tăng. Trong quá trình phát triển, con người sử dụng nhiên liệu hoá thạch để sản xuất năng lượng, hoạt động công nghiệp, nông nghiệp, giao thông vận tải,... tạo ra lượng phát thải khí nhà kính ngày một lớn, là nguyên nhân chính gây ra biến đổi khí hậu.
Câu hỏi (1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu)
Ảnh
Dựa vào thông tin, hãy phân tích những biểu hiện của biến đổi khí hậu ở hai vùng châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long.
Em thảo luận cùng các bạn và hoàn thành
2. Tác động của biến đổi khí hậu đối với sự phát triển kinh tế – xã hội (2. Tác động của biến đổi khí hậu đối với sự phát triển kinh tế – xã hội)
2. Tác động của biến đổi khí hậu đối với sự phát triển kinh tế – xã hội
Biến đổi khí hậu đã và đang gây ra nhiều tác động tiêu cực, ảnh hưởng đối với hoạt động sản xuất và đời sống người dân ở các vùng châu thổ. Bàn Trước những tác động của biến đổi khí hậu, người dân hai vùng châu thổ đã đẩy mạnh phát triển năng lượng tái tạo (gió, mặt trời); tìm ra các giống cây trồng, vật nuôi mới và chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi phù hợp với điều kiện sinh thái, mang lại hiệu quả cao; mở rộng diện tích nuôi trồng thuỷ sản nước mặn, nước lợ,...
Bảng (2. Tác động của biến đổi khí hậu đối với sự phát triển kinh tế – xã hội)
Ảnh
Câu hỏi (2. Tác động của đô thị hoá đối với phát triển kinh tế – xã hội ở Việt Nam)
Dựa vào thông tin, hãy nêu những tác động của biến đổi khí hậu đến sự phát triển kinh tế - xã hội ở châu thổ sông Hồng và châu thổ sông Cửu Long.
- Châu thổ sông Cửu Long: + Mùa khô kéo dài: gây hạn hán, nhiều diện tích cây trồng bị chết hoặc giảm năng suất, nguy cơ cháy rừng, thiếu nước cho sản xuất và sinh hoạt. + Triều cường gia tăng: gây ngập úng khu vực trũng thấp, hư hỏng tài sản, khó khăn cho giao thông, nhất là ở các đô thị. + Xâm nhập mặn sâu vào đất liền: thu hẹp diện tích đất sản xuất, diện tích nuôi trồng thuỷ sản, nguy cơ sạt lở bờ sông, kênh, rạch; thu hẹp không gian cư trú của người dân; ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt....
Trả lời (2. Tác động của đô thị hoá đối với phát triển kinh tế – xã hội ở Việt Nam)
- Châu thổ sông Hồng: + Nhiệt độ tăng, nắng nóng kéo dài: hạn hán gia tăng, gây thiếu nước sản xuất, suy thoái đất trồng, giảm năng suất vụ đông, tăng mức tiêu hao năng lượng, thiếu nước cho sinh hoạt, phát sinh dịch bệnh,... + Lượng mưa thay đổi, mưa bất thường: gây ngập lụt, nguy cơ ô nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp, giao thông vận tải, du lịch.... + Các hiện tượng thời tiết cực đoan (bão, rét đậm, rét hại): gây thiệt hại về tài sản, công trình, làm giảm khả năng sinh trưởng của cây trồng, vật nuôi, gia tăng các dịch bệnh, ảnh hưởng đến sức khoẻ người dân.
3. Ứng phó với biến đổi khí hậu (3. Ứng phó với biến đổi khí hậu)
3. Ứng phó với biến đổi khí hậu
Ứng phó với biến đổi khí hậu bao gồm những hoạt động thuộc hai nhóm giải pháp: thích ứng (chung sống với biến đổi khí hậu) và giảm nhẹ (giảm nhẹ các nguyên nhân gây ra biến đổi khí hậu). Các giải pháp này có mối quan hệ chặt chẽ với nhau và cần thực hiện đồng bộ trong mọi hoạt động sản xuất, đời sồng
Bảng (3. Ứng phó với biến đổi khí hậu)
Ảnh
Câu hỏi (3. Ứng phó với biến đổi khí hậu)
Dựa vào thông tin, hãy đề xuất một số giải pháp thích ứng và giảm nhẹ biển đổi khí hậu ở châu thổ sông Hồng hoặc châu thổ sông Cửu Long.
* Châu thổ sông Hồng: - Giải pháp thích ứng: + Tăng cường công tác dự báo, cảnh bảo thiên tai. + Chủ động phòng, chống thiên tai (bão, lũ, ngập úng,...); hạn chế ô nhiễm môi trường. + Trồng cây xanh; nâng cấp, gia cố hệ thống đê sông, đê biển và đảm bảo an toàn hồ chứa. - Giải pháp giảm nhẹ: + Phát triển nông nghiệp xanh, nông nghiệp hữu cơ,...; hạn chế sử dụng phân hoá học, thuốc bảo vệ thực vật;... + Đổi mới công nghệ trong sản xuất để giảm phát thải. + Nâng cao năng lực xử lí, tái chế chất thải.
Trả lời (3. Ứng phó với biến đổi khí hậu)
* Châu thổ sông Cửu Long - Giải pháp thích ứng: + Nâng cao nhận thức của cộng đồng về biến đổi khí hậu. + Điều chỉnh cơ cấu cây trồng, vật nuôi; chuyển giống cây trồng, vật nuôi có khả năng chịu hạn, mặn; canh tác trên vùng đất ngập nước. + Tiết kiệm nước và tái sử dụng nước. Đa dạng hoá sinh kế. + Gia cố, thay đổi kiến trúc nhà ở. - Giải pháp giảm nhẹ: + Xây dựng, gia cố các công trình thuỷ lợi (đập ngăn mặn, hồ trữ nước ngọt, nạo vét kênh cấp nước....). + Sử dụng tiết kiệm năng lượng, tài nguyên nước; tăng cường sử dụng năng lượng tái tạo. + Quy hoạch mạng lưới giao thông, hệ thống thoát nước ở các đô thị, khu dân cư. + Bảo vệ và phát triển rừng ngập mặn
Luyện tập
Luyện tập 1
Ảnh
 Nêu điểm giống nhau và khác nhau của văn minh ở châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long.
Em thảo luận cùng các bạn và hoàn thành.
Luyện tập 2
Ảnh
Lập sơ đồ tóm tắt biểu hiện, tác động và giải pháp ứng phó với biến đổi khi hậu ở châu thổ sông Hồng hoặc châu thổ sông Cửu Long.
Vận dụng
Vận dụng
Ảnh
Sưu tầm tư liệu để giới thiệu với thầy cô và bạn học về một thành tựu của văn minh châu thổ sông Hồng hoặc sông Cửu Long còn tồn tại đến ngày nay.
Cảm ơn
Cảm ơn
Ảnh